Γράφει η Καλλιόπη Ι. Δημητροπούλου
Φιλόλογος, ποιήτρια
-Τι σημαίνει ο όρος «στρατευμένη ποίηση»;
Στον δεύτερο Μεσσηνιακό πόλεμο (περίπου 670 π.Χ.), όταν οι Σπαρτιάτες ζήτησαν ενισχύσεις από τους Αθηναίους, εκείνοι τους απέστειλαν τον ελεγειακό ποιητή Τυρταίο. Ο Τυρταίος, με τις ελεγείες και τους παιάνες του, ξεσήκωσε τους Σπαρτιάτες και τους ενίσχυσε το μαχητικό πνεύμα, με αποτέλεσμα να κατατροπώσουν τον εχθρό.
Άσκηση 1
Στο Λογοτεχνικό Εργαστήρι, μετά την παραπάνω εισαγωγή, δίνουμε στους μαθητές ποιήματα ή αποσπάσματα ποιημάτων και τους ζητάμε να επισημάνουν τα κοινά τους στοιχεία. Σε ποιο κλίμα εποχής αναφέρονται, πώς αντιστέκονται, τι καυτηριάζουν, τι αντιπροτείνουν οι ποιητές;
Μανόλης Αναγνωστάκης
Φοβάμαι (Νοέμβρης 1983)
Φοβάμαι τους ανθρώπους που εφτά χρόνια εκαναν πως δεν είχαν πάρει χαμπάρι
και μία ωραία πρωία μεσούντος κάποιου Ιουλίου
βγήκαν στις πλατείες με σημαιάκια κραυγάζοντας «δώστε τη χούντα στο λαό».
Φοβάμαι τους ανθρώπους που με καταλερωμένη τη φωλιά
πασχίζουν τώρα να βρούν λεκέδες στη δική σου.
Φοβάμαι τους ανθρώπους που σου κλείναν την πόρτα
μην τυχόν και τους δώσεις κουπόνια και τώρα
τους βλέπεις στο Πολυτεχνείο να καταθέτουν γαρίφαλα και να δακρύζουν.
Φοβάμαι τους ανθρώπους που γέμιζαν τις ταβέρνες
και τα σπάζαν στα μπουζούκια κάθε βράδυ και τώρα τα ξανασπάζουν
όταν τους πιάνει το μεράκι της Φαραντούρη και έχουν και «απόψεις».
Φοβάμαι τους ανθρώπους που άλλαζαν πεζοδρόμιο όταν σε συναντούσαν
και τώρα σε λοιδορούν γιατί, λέει, δεν βαδίζεις ίσιο δρόμο.
Φοβάμαι, φοβάμαι πολλούς ανθρώπους.
Φέτος φοβήθηκα ακόμη περισσότερο.
Γιάννης Ρίτσος
«Εμείς δεν τραγουδάμε για να ξεχωρίσουμε
αδελφέ μου, από τον κόσμο
εμείς τραγουδάμε
για να σμίξουμε με τον κόσμο».
«Ολα τα μοιραστήκαμε, σύντροφοι,
το ψωμί, το νερό, το τσιγάρο, τον καημό, την ελπίδα,
τώρα μπορούμε να ζήσουμε ή να πεθάνουμε
απλά κι όμορφα-
σαν ν’ ανοίγουμε μια πόρτα το πρωί
και να λέμε καλημέρα στον ήλιο και στον κόσμο».
Μιχάλης Κατσαρός
Κατά Σαδδουκαίων
Πλήθος Σαδδουκαίων
Ρωμαίων υπαλλήλων
μάντεις και αστρονόμοι
(κάποιος Βαλβίλος εξ Εφέσου)
περιστοιχίζουν τον Αυτοκράτορα.
Κραυγές απ’ τον προνάρθηκα του Ναού.
Απ’ τη φατρία των Εβιονιτών κραυγές:
Ο ψευδο-Μάρκελος να παριστάνει το Χριστό.
Διδάσκετε την επανάστασιν κατά του πρίγκηπος
Οι Χριστιανοί να ‘χουνε δούλους Χριστιανούς.
Η αριστοκρατία του Ναού να εκλείψει.
Εγώ απέναντι σας ένας μάρτυρας
η θέληση μου που καταπατήθηκε
τόσους αιώνες.
Τους ύπατους εγώ ανέδειξα στις συνελεύσεις
κι αυτοί κληρονομήσανε τα δικαιώματα
φορέσαν πορφυρούν ατίθασον ένδυμα
σανδάλια μεταξωτά ή πανοπλία
εξακοντίζουν τα βέλη τους εναντίον μου –
η θέληση μου που καταπατήθηκε
τόσους αιώνες.
Τους άλλους απ’ την πέτρα και το τείχος μου
καθώς νερό πηγής τους είχα φέρει
η θρησκεία τους μυστηριώδης δεισιδαιμονία
τ’ άλογα τους απ’ τον κάμπο μου•
δε μου επέτρεψαν να δω τον Αυτοκράτορα
τους υπάτους δεν άφηναν να πλησιάσω
σε μυστικά συμπόσια και ένδοξα
τη θέληση μου που την καταπατήσανε
τόσους αιώνες.
Άσκηση 2
Ζητάμε από τους μαθητές να αφουγκραστούν τα κακώς κείμενα της δικής τους εποχής, να τα σχολιάσουν και να διεκδικήσουν τα δικά τους οράματα. Να καταγράψουν με στίχους τη σύγχρονη κοινωνική παθογένεια, να αντισταθούν ποιητικά και να διεκδικήσουν.
Με αφορμή τους στίχους τους, ακολουθεί συζήτηση για τη δύναμη της ποίησης να στηλιτεύσει την αδικία και να υπηρετήσει τον Άνθρωπο. Πώς αλήθεια μπορεί να τον υπηρετήσει; Μπορεί η ποίηση να αλλάξει τον κόσμο;
–
–Ο ρόλος της κοινωνικής ποίησης.
Ο Τίτος Πατρίκιος, και αργότερα συμφώνησε και ο Μανόλης Αναγνωστάκης, είπε, πως η ποίηση μπορεί να μην ανατρέπει καθεστώτα, όμως η ποίηση μπορεί να αλλάξει συνειδήσεις και ιδιαίτερα εκείνη η ποίηση, που χαρακτηρίζεται ως στρατευμένη, υποβοηθά, στηρίζει την ανατροπή συνειδήσεων και καθεστώτων.
Η τέχνη της ποίησης είτε ως πράξη σθεναρούς αντίστασης είτε ως στηλίτευση του κοινωνικού κακού, είτε ως καταγγελία της αδικίας και της εκμετάλλευσης των αδύναμων τάξεων, όταν δεν αναλώνεται σε φτηνή προπαγάνδα και συνθηματολογία, όταν αναδεικνύει ιδανικά και αρετές που δεν διχάζουν, τότε προσφέρει υψηλή υπηρεσία στον άνθρωπο που αγωνίζεται για τη δικαιοσύνη και την ισότητα, τότε η ποίηση επιτελεί το κοινωνικό της έργο.
Η τέχνη δεν υπηρετεί την τέχνη αλλά τον Άνθρωπο. Η λεγόμενη στρατευμένη τέχνη, η κοινωνική τέχνη οφείλει να υπάρχει για να εμπνέεται από τα δεινά του. Ο άνθρωπος και τα ολοκαυτώματά του είναι πηγές ποιητικής τέχνης. Αποκομμένη η ποίηση από τα ανθρώπινα δεινά, αποκομμένη από το κοινωνικό γίγνεσθαι και εγκλωβισμένη στην αντίληψη, η τέχνη υπηρετεί την τέχνη, καταντά νεκρό κατασκεύασμα. Όπως είπε και ο Γιώργος Σεφέρης, αυτή η ποίηση μοιάζει σαν την «δουλειά ενός ανάπηρου ανθρώπου που φτιάχνει αδειανά κομψοτεχνήματα κλεισμένος μέσα σ’ ένα αποστειρωμένο δωμάτιο».
-Στρατευμένοι ποιητές
Ποιητές, θεωρούμενοι στρατευμένοι, όπως ο Μπρεχτ, ο Χικμέτ, ο Μπουκόφσκι, ο Λόρκα, ο Πεσσόα, ο Πάμπλο Νερούντα, αλλά και ο Ρίτσος, ο Αναγνωστάκης, ο Λειβαδίτης, ο Βάρναλης, ο Κατσαρός, ο Βρεττάκος, κ. ά., ανέδειξαν με την ποιητική τους γραφίδα αξίες και ιδανικά, όπως της ειρήνης και της αδελφοσύνης, της ισότητας, της δικαιοσύνης. Υπερέβησαν τα στενά όρια της ποίησης και την έταξαν στην υπηρεσία των υψηλών ιδεών.
Ακολουθεί το ποίημα του ανήσυχου κοινωνικά ποιητή Λευτέρη Καστρινάκη:
ΔΡΟΣΟΣΤΑΛΙΕΣ ΕΙΡΗΝΗΣ
Στο παγερό του κόσμου,
περιχαρής ο Άδης
την πανοπλία του γυαλίζει
κι ο Ήφαιστος τροχίζει
τα πυρωμένα του μαχαίρια.
Η σκέψη σ’ άλογη πλάστιγγα,
σημαδεύει της αδύναμης χλόης
τη φτωχή σοδειά.
Εκεί, που δέντρα αιμορραγούν
κι ο τόπος είναι άνανθος
καραδοκεί ο πόλεμος.
Εκεί, βλέπω σκελετούς
ν’ ασημίζουν στο σκότος,
ηλιοτρόπια με γερμένα στεφάνια
να θρηνούν τα άνθη
κι ανθρώπινες υπάρξεις
σαν φύλλα φθινοπωρινά
να κείτονται στη λήθη.
Της ειρήνης καθημαγμένη σημαία
ψηλά, πολύ ψηλά να κυματίζεις,
να μη σ’ αγγίζει του φθόνου η ομίχλη.
Στη λιακάδα σου να ζουν
τα δίκαια των αδικημένων
και τα λιβάδια σου ν’ ανθίζουν
απ’ της θυσίας τους την τέφρα.
(Από τη συλλογή «Μετουσιώσεις», εκδόσεις «Δρόμων», Μάρτιος 2021)
Μανίνα 